TAJUK: PERBADANAN FIDLOT KEBANGSAAN (NFC)
1.0
PENGENALAN
Masalah kekurangan pengeluaran daging lembu di
Malaysia merupakan suatu isu yang sudah lama didendangkan oleh kerajaan.
Kedudukan negara Malaysia yang berada di garisan khatulistiwa, dianugerahkan
kawasan tanah subur yang luas dan bebas daripada risiko bencana alam seakan
tidak memberi kelebihan kepada industri ternakan lembu di negara ini (Saat
Sulaiman,2010). Senario ini menjadikan negara terpaksa bergantung kepada
pengimportan daging lembu daripada negara luar. Natijahnya, Malaysia terpaksa
membelanjakan jutaan ringgit untuk menampung masalah tersebut. Lebih memeritkan
apabila faktor tersebut menjadi penghalang perkembangan teknologi pertanian
negara.
Bertitik
tolak daripada itu, kerajaan telah memperkenalkan pelbagai kemudahan pinjaman,
latihan dan pelbagai insentif lain untuk menarik minat masyarakat supaya turut
serta terlibat mengatasi masalah kekurangan bekalan daging lembu. Justeru, agensi-agensi
kerajaan, syarikat-syarikat swasta dan orang perseorangan mesti sama-sama
terlibat untuk menghentikan masalah tersebut. Antara program yang diadaptasi[1]
oleh kerajaan persekutuan ialah dengan memperkenalkan kaedah ternakan lembu
daging secara fidlot. Gabungan kerajaan pusat, Pebadanan Menteri Besar Negeri
Sembilan dan sebuah syarikat swasta akhirnya berjaya membentuk Perbadanan
Fidlot Nasional (NFC) di Daerah Gemas, Negeri Sembilan. Bagi merealisasikan
hasrat murni itu kerajaan telah memberi pinjaman mudah kepada NFC supaya
matlamat Dasar Pengeluaran Daging Lembu Negara tercapai.
Ironinya,
aspirasi kerajaan telah disalahgunakan oleh beberapa pihak yang berkepentingan
sehingga menyebabkan program NFC gagal mencapai matlamat sehingga menyebabkan
masalah kekurangan pengeluaran daging lembu negara masih menjadi igauan buruk
kerajaan
2.0
DEFINISI
PENGURUSAN DAN PELABURAN AWAM
Kamus Dewan edisi keempat (2007), mentakrifkan pengurusan sebagai perihal mengurus sesuatu seperti
perihal mengurus syarikat, badan perniagaan, persatuan dan sebagainya.
Manakala, pelaburan pula didefinisikan sebagai sejumlah wang atau modal yang
dilaburkan dalam sesuatu urusniaga dan penanaman modal. Dengan kata lain,
pelaburan merupakan sesuatu yang dibeli dengan harapan akan mendapat keuntungan
yang berlipat ganda. Seterusnya, Kamus Dewan edisi keempat (2007), juga
menghuraikan awam adalah sesuatu yang berkaitan dengan masyarakat, orang
kebanyakan atau orang ramai secara keseluruhannya.
Dari sudut ekonomi pula, pelaburan awam ialah perbelanjaan
modal awam yang diusahakan untuk mendapatkan sesuatu faedah yang diharapkan
pada masa hadapan. Matlamat pelaburan awam ialah untuk memaksimumkan kebajikan
masyarakat melalui pengeluaran barangan dan perkhidmatan awam. Ia berbeza
dengan pelaburan yang dilakukan oleh pihak swasta di mana pelaburan yang
dilaksanakan hanya bermotifkan keuntungan material semata-mata. Contohnya, pelaburan
dalam bidang pendidikan membolehkan masyarakat bandar dan desa menikmati kemudahan
dan perkhidmatan pendidikan seperti sekolah, kolej, perpustakaan dan universiti
yang lebih sempurna bagi meningkatkan modal insan dan kualiti hidup.
3.0
LATAR
BELAKANG NFC
Masalah kekurangan bekalan daging
lembu di Malaysia sebenarnya sudah lama wujud. Pengeluaran daging lembu dalam
negara masih di tahap yang rendah iaitu dianggarkan hanya 23% pada tahun 2005 (www.moa.gov.my). Pelbagai
usaha telah dilakukan oleh kerajaan persekutuan untuk mengatasi masalah
tersebut. Antaranya ialah melalui pengimportan daging lembu daripada negara
lain. Menurut kajian yang dilakukan oleh Johar Seman (2007), Malaysia
mengimport lembu dari Australia hampir 6000 ekor sebulan yang menelan belanja
10 hingga 120 juta setahun. Dengan kata lain, negara kita masih bergantung
kepada sumber bekalan daging dari luar negara seperti India, Australia,
Thailand dan New Zealand. Fenomena ini merugikan Malaysia kerana berlaku aliran
keluar mata wang kepada negara lain. Ironinya, pengimportan daging lembu
berkenaaan perlu dilakukan bagi memenuhi permintaan pasaran tempatan yang
sentiasa meningkat dari masa ke semasa iaitu untuk kegunaan domestik dan
keperluan industri pemprosesan daging.
Kerajaan persekutuan juga
mewujudkan Dasar Pertanian Negara. Beberapa inisiatif baru diambil oleh
kerajaan untuk mengatasi kemelut ini dari terus membelenggu negara. Umpamanya
kerajaan melalui Kementerian Pertanian dan Industri Asas Tani (MOA) telah
mengadakan Dasar Pengeluaran Daging Lembu Negara[2]
sebagai garis panduan dalam meningkatkan pengeluaran daging. Dua objektif utama
dasar tersebut adalah untuk meningkatkan populasi ternakan lembu kepada 1.3
juta ekor menjelang tahun 2010 dan meningkatkan pengeluaran daging lembu
daripada 18% kepada 28% kadar sara diri (SSL) dengan pengeluaran sebanyak
45,000 tan matrik daging pada tahun 2010 (Abdul Hamid Jaffar, Abdul
Malik Ismail dan Chamhuri Sivar, 1997).
Menurut Mohd
Fauzi Mohd Jani dan Nik Hashim Nik Mustapha (1995), langkah drastik yang pragmatik perlu diambil oleh
kerajaan supaya masalah kekurangan daging lembu ini dapat diatasi terutama
ketika musim-musim perayaan dan semasa cuti penggal persekolahan. Anjakan
pradigma penternak dan peladang perlu dibuat dengan mentransformasikan kaedah penternakan tradisional[3]
kepada ladang fidlot[4]
secara komersil. Dari kaca mata ahli akademik Abdul Hamid Jaffar, Abdul
Malik Ismail dan Chamhuri Sivar (1997), penglibatan swasta secara besar-besaran dalam penternakan seperti
ternakan lembu daging menggunakan kaedah fidlot dengan sistem pengeluaran dan
pemasaran secara bersepadu dijangka dapat melonjakkan pengeluaran daging lembu
negara. Ironinya, penglibatan
pihak swasta untuk melabur dalam skala yang besar tidak mudah berlaku di sebabkan
kekangan-kekangan tertentu umpamanya ia memerlukan modal pelaburan yang besar
untuk mendapatkan baka lembu daging yang sesuai dan dalam menyediakan kemudahan-kemudahan
prasarana yang berkaitan, masalah kekurangan tanah, tempoh pulangan yang
lambat, pulangan pelaburan yang kecil dan persaingan dengan lain-lain aktiviti
ekonomi yang lebih menguntungkan. Bagi mengatasi halangan-halangan tersebut,
pihak kerajaan dan badan-badan swasta perlu turut sama-sama terlibat di dalam
projek tersebut (Mohd Fauzi Mohd Jani, Nik Hashim Nik Mustapha, 1995).
Dalam
usaha menyokong hasrat Kerajaan Persekutuan untuk meningkatkan pengeluaran
makanan negara, Kerajaan Negeri Sembilan telah bersetuju untuk membangunkan
kawasan seluas 5,000 ekar di Daerah Gemas sebagai Ladang Beef Valley[5]
bagi mengusahakan aktiviti ternakan secara komersial agar dapat menyumbang
kepada bekalan makanan negara khususnya bagi Negeri Sembilan dan Lembah Klang.
Pusat Fidlot Nasional akan menjadi
komponen utama di Ladang Beef Valley
ini. Inisiatif ini adalah juga selaras dengan matlamat Kerajaan Persekutuan
untuk mengurangkan pengimportan bahan-bahan makanan serta memperolehi imbangan
perdagangan makanan yang positif menjelang tahun 2010.
4.0
OBJEKTIF
PERBADANAN FIDLOT NASIONAL (NFC)
Perbadanan
Fidlot Nasional atau NFC merupakan salah satu daripada projek mega kerajaan .
Kesanggupan kerajaan mengeluarkan perbelanjaan yang besar ialah untuk
memastikan matlamat Dasar Pengeluaran Daging Lembu Negara di bawah Kementerian
Pertanian dan Industri Asas Tani dapat direalisasikan (Sabitha Marican,
1997). Objektif program tersebut dapat
dibahagikan kepada objektif umum dan objektif khusus.
4.1
Objektif umum
·
Untuk meningkatkan pengeluaran daging selaras dengan matlamat Dasar
Pengeluaran Daging Lembu Negara.
4.2
Objektif khusus
·
Membangunkan Pusat Fidlot Nasional (PFN) yang dikenali sebagai
Perbadanan Fidlot Nasional (NFC) di Gemas, Negeri Sembilan untuk dijadikan
pusat penternakan lembu fidlot secara komersil dan bersepadu.
·
mengurangkan pengimportan bahan-bahan
makanan serta memperolehi imbangan perdagangan makanan yang positif menjelang
tahun 2010.
·
Mewujudkan sistem pengeluaran daging lembu secara perladangan kontrak
dengan rantaian pemasaran produk yang kukuh dan bersepadu di seluruh negara.
·
Mewujudkan rantaian bekalan
(supply chain) dalam industri pengeluaran daging lembu secara bersepadu yang
melibatkan aktiviti huluan dan hiliran.
5.0
KONSEP
PERLAKSANAAN
Program
Fidlot Nasional adalah berkonsepkan pembangunan industri secara bersepadu dengan menjadikan ladang utama penternakan lembu
fidlot secara besar-besaran terletak di kawasan seluas 5,000 ekar di Gemas,
Negeri Sembilan Darul Khusus. Program tersebut diterajui oleh satu syarikat
utama (anchor company) iaitu Agroscience Industries Sdn Bhd yang membentuk Perbadanan Fidlot Nasional (NFC)
sebagai integrator[6]
penternakan lembu fidlot yang menaungi secara kontrak pengusaha fidlot di Beef Valley dan anggaran tiga ratus
sepuluh (310) pengusaha fidlot di ladang-ladang satelit di luar kawasan seluruh
Semenanjung Malaysia.
Sebenarnya
pemilihan syarikat ini adalah berdasarkan tendar terbuka[7].
Menurut Zainal Abidin Mohamed (2007), pemilihan tender secara terbuka
membolehkan semua kontraktor yang berkelayakan diberi peluang untuk mencuba
nasib mereka untuk memenangi tender kerana klien tidak terikat untuk memilih
mana-mana pretender yang menawarkan harga yang paling rendah. Dalam kes NFC, hanya 6 buah syarikat yang membentangkan
cadangan projek ternakan mereka (tawaran harga) kepada Jawatankuasa Pemilihan
Syarikat Peneraju Bagi Projek Fidlot Negara yang dipengerusikan oleh YB Datuk
Seri Noh Omar selaku Menteri Pertanian dan Industri Asas Tani pada 25 September
2006. Hasilnya, Jawatankuasa tersebut telah bersetuju memilih dua syarikat
untuk melaksanakan projek ini tetapi salah satu dari syarikat tersebut telah
menarik diri. Oleh yang demikian, Syarikat Agroscience Industries Sdn
Bhd telah dipilih untuk menjayakan Perbadanan Fidlot Nasional (NFC).
Secara
asasnya komponen NFC terdiri daripada kawasan penempatan ternakan seperti kandang
dan kemudahan ternakan, kawasan untuk penanaman makanan ternakan, sebuah tempat
sembelihan bertaraf antarabangsa dengan kemudahan pemprosesan daging dan kilang
pengeluaran makanan ternakan yang berasaskan Palm Kernal Cake (PKC)[8] atau Palm Kernal
Extraction (PKE).[9]
NFC
selaku integrator bertanggungjawab membekalkan input utama seperti bekalan
lembu daging, makanan ternakan dan khidmat nasihat kepada entiti yang
mencorakkan NFC iaitu Agroscience Industries Sdn Bhd. Selain itu,
pada masa yang sama pengusaha NFC diamanahkan untuk memastikan kreteria-kreteria
yang terkandung dalam kontrak dengan pihak kerajaan dipatuhi mengikut syarat
perjanjian. Umpamanya, bekalan lembu daging yang mencukupi, sistem pemeliharaan , bekalan makanan ternakan,
penyediaan latihan dan khidmat nasihat terutama kepada pengusaha ladang satelit,
sistem pemasaran, kilang industri
hiliran dan infrastruktur untuk kemudahan kakitangan seperti perumahan, sistem
jalan raja dan kemudahan-kemudahan asas lain.
6.0
OPERATOR
FIDLOT
Berdasarkan portal Kementerian Pertanian dan Asas
Tani, operator fidlot yang mengurustadbir pelaburan mega berimpak tinggi kerajaan
persekutuan ini terdiri daripada beberapa entiti seperti berikut:
6.1. Operator dalam kawasan Program Fidlot Nasional.
·
Sebuah (1) Syarikat Integrator
iaitu Perbadanan Fidlot Nasional.
·
Sebuah (1) syarikat komersil.
·
Pengusaha kontrak secara komersil.
6.2. Operator luar kawasan Program Fidlot Nasional.
·
Terdiri daripada 310 pengusaha
komersil dan semi-komersil.
7.0
PERANAN
NFC
Perbadanan Fidlot Nasional (NFC) merupakan
syarikat yang bertanggungjawab selaku intergretor Program Fidlot Nasional.
Dengan kata lain, ia ditubuhkan dengan gabungan beberapa entiti yang
berkepentingan. Agroscience Industries Sdn Bhd bertindak sebagai peneraju utama
manakala Kementerian Pertanian dan Industri Asas Tani serta Perbadanan Menteri
Besar Negeri Sembilan (MBNS Inc.) sebagai pemegang saham terbesar.
Tujuan kedua-dua entiti terbabit ialah untuk memastikan perjalanan projek selari dengan agenda pembangunan
industri pengeluaran daging lembu negara.
Peranan NFC dalam mengurus pelaburan
kerajaan di dalam industri daging lembu negara ialah ia diberi tanggungjawab
dan diamanahkan untuk menjalankan tugas-tugas sepertimana berikut:
·
Menjadi
integrator kepada syarikat kontrak komersil di dalam NFC dan ladang-ladang satelit
ternakan lembu di seluruh Semenanjung Malaysia.
·
Bertanggungjawab
memastikan pengeluaran sekurang-kurangnya sebanyak 20,000 ekor lembu fidlot
sepusingan atau 60,000 ekor lembu fidlot setahun.
·
Bertanggungjawab
memastikan bekalan anak-anak lembu fidlot mencukupi untuk dibekalkan kepada
ladang-ladang kontrak komersil dan ladang-ladang satelit komersil di seluruh
Semenanjung Malaysia.
·
Memastikan
bekalan makanan sama ada dari jenis PKC atau PKE untuk lembu fidlot adalah
mencukupi kepada ladang-ladang kontrak komersil dan ladang-ladang satelit
komersil di seluruh Semenanjung Malaysia.
·
Bertindak
membeli semula lembu-lembu fidlot daripada ladang-ladang ternakan lembu yang
dijalankan secara kontrak komersil di dalam NFC dan ladang-ladang ternakan
lembu secara satelit komersil di luar NFC.
·
Berperanan
memasarkan produk-produk hiliran yang berasaskan daripada lembu.
8.0
JUMLAH
PELABURAN KERAJAAN DALAM NFC
Menurut Johar Seman (2007), masalah
kekurangan bekalan daging untuk kegunaan demostik dan industri dalam negara
bukanlah perkara yang baru yang dialami oleh rakyat di negara ini. Isu tersebut
sudah lama dibincangkan dan pelbagai usaha telah diambil sama ada di peringkat
pusat, negeri, swasta atau badan-badan NGO untuk membendung perkara tersebut
dari terus menghantui masyarakat di Malaysia.
Pada tahun 2006, satu kaedah penyelesaian baru
telah ditemui oleh kerajaan, khasnya Kementerian Pertanian dan Industri Asas
Tani. Hasil daripada kajian dan penyelidikan serta berdasarkan peratus kejayaan
yang tinggi di beberapa negara penternak seperti New Zealand dan Australia kaedah ternakan lembu secara ladang pada
skala besar yang diurus secara sistematik atau lebih dikenali sebagai fidlot telah
dipraktikkan oleh kerajaan di daerah Gemas, Negeri Sembilan. Proram fidlot
negara tersebut terdiri dari beberapa entiti. Kerajaan bertindak sebagai
pelabur utama manakala syarikat Agroscience
Industries Sdn Bhd bertanggungjawab
mengurus dan mentadbir NFC supaya matlamat yang diidamkan oleh negara dapat direalisasikan
mengikut jadual.
Pada
peringkat awal iaitu di bawah RMK 9 kerajaan telah meluluskan peruntukan sebanyak
RM 80 juta untuk membangunkan Program Fidlot Nasional. Peruntukan ini akan
digunakan untuk pembangunan Perbadanan Fidlot Nasional di Gemas, Negeri
Sembilan iaitu sebanyak RM 40 juta dan selebihnya bagi pembangunan
ladang-ladang satelit fidlot di seluruh negara. Walau bagaimana pun, jumlah
perbelanjaan pelaburan tersebut tidak mencukupi jika dibandingkan dengan
keluasan tanah dan prasarana yang perlu dibagunkan di Beef Valley dan di ladang-ladang ternakan secara satelit di seluruh
Semenanjung Malaysia. Lantaran itu, pada 14 Ogos 2007, Kementerian Kewangan
sebagai wakil kepada kerajaan telah meluluskan pinjaman mudah (soft loan) berjumlah
RM 250 juta kepada Perbadanan Fidlot Nasional untuk mempercepatkan pembangunan dan persediaan bukan sahaja untuk
syarikat ini, tetapi untuk segala infrastruktur komersil sepanjang rantaian
nilai untuk membolehkan pembangunan Program Pembangunan Usahawan yang akan melatih dan memberi khidmat nasihat kepada 310 peladang dan
penternak di seluruh negara yang bagi mewujudkan ladang-ladang setelit secara
komersil (lihat lampiran -Laporan Audit Negara 2010).
Pinjaman
sebanyak RM 250 juta itu akan digunakan oleh pengurusan NFC untuk disalurkan
kepada perkara-perkara berikut (www.moa.gov.my):
·
Pembangunan
infrastruktur ternakan seperti kandang, kilang, makmal dan sebagainya yang
boleh menampung keperluan keseluruhan projek NFC.
·
Memenuhi
konsep pembangunan NFC yang telah ditetapkan oleh Jawatankuasa Pemilihan
Integrator NFC iaitu meliputi rangkaian pengeluaran, pemprosesan, pemasaran dan
bekalan input secara bersepadu serta membangunkan ladang-ladang kontrak dalam NFC dan 310 ladang satelit di
luar NFC.
·
Membina
kemampuan dari aspek pemasaran, perancangan operasi, kewangan, perancangan
organisasi dan pengurusan sumber manusia.
·
Menjanakan
kapasiti membangunkan industri pedaging negara dari aspek penghasilan produk
termasuk hasil hilirannya, membawa dan mengadaptasikan teknologi penghasilan
ternakan, menjalankan penyelidikan dan pembangunan dalam sistem pengeluaran dan
juga pemprosesan serta melaksanakan pemindahan teknologi baru dalam pengeluaran
ternakan di seluruh rangkaian NFC.
9.0
PERANCANGAN
STRATEGI PENGURUSAN NFC
Menurut portal Kementerian
Pertanian dan Industri Asas Tani, dalam tempoh 3 tahun pertama penubuhannya
iaitu dalam fasa 1 perkembangan NFC pihak
pengurusan NFC akan mula membina sistem jalan raya untuk memudahkan urusan
penggankutan dan penghantaran daging lembu kepada pembeli. Di samping itu NFC
juga akan membina infrastruktur operasi untuk pusat fidlot mereka dan membina
pusat sembelihan bertaraf
antarabangsa. Dalam tempoh tersebut juga NFC bakal membina rangkaian pengedaran
apabila sistem logistik dan penghantaran serta membina pasaran yang dapat
mempromosikan NFC sebagai pengeluar daging yang konsisten dan berkualiti tinggi
siap dibina. Ini adalah sebagai persediaan untuk program pembangunan
keusahawanan kepada pengusaha ladang-ladang ternakan supaya ladang ternakan
yang dijalankan secara tradisional selama ini bakal diubah kepada sistem
pengurusan ladang yang lebih sistematik, moden dan pada skala yang besar (Abdul
Hamid Jaffar, Abdul Malik Ismail,Chamhuri Sivar, 1997).
Program Pembangunan Usahawan yang dinyatakan itu merupakan satu program
yang akan dilaksanakan untuk Fasa 2 pembangunan NFC. Melalui program
pembangunan keusahawaan ini para pengusaha ternakan lembu di seluruh negara
akan dilatih dan diberikan bantuan khidmat nasihat agar hasrat kerajaan untuk
melahirkan tokoh-tokoh usahawan berjaya dan berdaya saing dapat direalisasikan.
Seramai 310 pengusaha fidlot satelit di seluruh negara akan dibangunkan bersama
dengan Jabatan Perkhidmatan Veterinar dan di jangkakan program tersebut mampu
menampung keperluan daging lembu negara sebanyak 40% akan menjadi
kenyataan. Produk pengusaha-pengusaha luar bandar yang menyertai Program Pembangunan Usahawan akan disalurkan ke pasaraya-pasaraya seperti
Tesco, Jusco, Carrefour, Cold Storage dan Giant serta francais kepada restoran-restoran
yang berasaskan daging sebagai salah satu saluran untuk memasukkan daging
negara ke dalam pasaran dan membina janama sendiri untuk daging dari NFC.
Program ini tidak boleh
dimulakan lebih awal kerana ia akan membebankan penternak-penternak jika
dilaksanakan tanpa ada infrastruktur dan terutamanya pasaran di mana produk
mereka boleh disalurkan. Tanggungjawab untuk menjual segala produk yang
dikeluarkan oleh Program
Pembangunan Usahawan ini di bawah
naungan NFC. Situasi ini dapat mengurangkan beban peladang dan penternak dalam
domestik untuk mencari pasaran, sebaliknya Program Pembangunan Usahawan itu memberi peluang kepada penternak supaya mereka lebih fokus kepada
isu-isu operasi dan penjagaan lembu.
Rumusnya, Program Pembangunan
Usahawan yang diwujudkan oleh NFC dapat memajukan operasi sistem lojistik dan penghantaran serta membina
pasaran bagi produk Pusat Fidlot Nasional sebagai pengeluar daging yang
konsisten dan berkualiti tinggi. Di samping itu, dengan adanya program seumpama
itu ia memberi inspirasi kepada pengusaha NFC untuk membangunkan rumah
sembelihan yang bertaraf antarabangsa.
10.0 SEJAUHMANA KEJAYAAN NFC
Secara ringkasnya pembangunan Program
Fidlot Nasional merupakan projek utama pembangunan industri lembu daging negara
seiring dengan Dasar Pengeluaran Daging Lembu Negara. Signifikannya program ini kepada negara ialah ia merupakan
satu pelaburan berimpak tinggi negara kerana ia memerlukan perbelanjaan yang
tinggi dari kerajaan untuk keperluan rakyat di negara ini (Mei Ling Sieh
Lee, 2007). Pembangunan fizikal NFC bermula
pada tahun 2006 dan dijangka siap sepenuhnya sebelum pertengahan tahun 2008.
Pembangunan ladang-ladang satelit yang bernaung di bawah NFC juga akan dibuat
selari dengan pembangunan NFC itu sendiri dan dijangkakan beroperasi sepenuhnya
menjelang berakhirnya tahun 2009. Dengan terlaksananya projek tersebut adalah
dijangkakan pengeluaran daging lembu untuk kegunaan masyarakat dalam negara ini
akan meningkat secara berperingkat-peringkat mulai akhir tahun 2007 dan
mencapai 50 ribu tan metrik setahun menjelang tahun 2009 (www.moa.gov.my).
Berdasarkan laporan Ketua
Pengarah Jabatan Audit Negara, Tan Sri Ambrin Buang dalam Laporan Audit Negara
2010 menyatakan NFC sebenarnya tidak gagal dalam mencapai matlamat
penubuhannya. Buktinya seperti mana yang tercatat di mukasurat 138, Laporan
Audit Negara 2010 bahawa sasaran 8,000 ekor lembu pada tahun 2010 sebenarnya
tercapai. Seterusnya laporan tersebut juga menjelaskan, jumlah sebenar ternakan
lembu yang dibawa ke ladang Pusat Fidlot Nasional adalah 8016 ekor bagi tempoh
2008 hingga 2010 dan daripada jumlah
tersebut 5,742 telah disembelih sehingga akhir bulan November 2010. Oleh itu, sasaran
8,000 ekor lembu pada tahun 2010 sebenarnya telah dapat direalisasikan oleh
NFC.
Menurut pengurusan NFC, program
pembangunan di Beef Valley menunjukkan perubahan yang positif kerana
hanya dalam masa 3 tahun pertama Perbadanan Fidlot Nasional berjaya membina semua infrastruktur, mekanisma
dan logistik penghantaran produk ke dalam pasaran. Malah produk NFC sudah berjaya
memasuki hampir kesemua hypermarket besar di dalam negara. Umpamanya
hypermarket Jusco, Carrefour, Cold Storage dan Giant, pasar-pasar tani seluruh
negara dan syarikat-syarikat pengeluar makanan hiliran iaitu makanan yang
berasaskan daging seperti burger dan hotdog. Selain itu, NFC juga telah berjaya
memasarkan produk daging NFC ke beberapa rangkaian hotel, restoran dan
pengusaha makanan di seluruh Semenanjung Malaysia. Pembinaan pasaran ini amat
penting supaya segala hasil daripada Program Pembangunan Usahawan yang dijalankan oleh pengurusan NFC mencukupi dan sentiasa bersedia
untuk dipasarkan (Saat Sulaiman,2008). Contohnya ,‘Gemas Gold’ adalah di antara
produk yang berada di pasaran pada waktu ini.
Pelaburan kerajaan di NFC juga
telah menunjukkan sesuatu yang boleh dibanggakan. Kementerian Pertanian dan
Industri Asas Tani telah memberi kelulusan untuk membina rumah sembelihan yang
bertaraf antarabangsa. Dengan adanya pusat sembelihan ini dijangkakan ia mampu
menampung jumlah sembelihan sehingga 1000 ekor lembu sehari. Tindakan ini
adalah bertepatan dengan kajian yang
dilakukan oleh Ahmad
Baharuddin Abdullah (2007), yang menyatakan perkembangan kejuruteraan pertanian
adalah penting untuk meningkatkan pengeluaran pertanian menerusi teknologi
terkini. Pada waktu ini, NFC sendiri telah pun
membina sebuah pusat sembelihan yang bertaraf antarabangsa kerana sudah mencapai
segala akreditasi kualiti dan tahap kebersihan bertaraf antarabangsa seperti
VHM, HAACP[10], halal dan sebagainya.
Ironinya disebabkan ia hanya sebuah pusat sembelihan yang berskala kecil maka
ia hanya mempunyai keupayaan untuk menyembelih 50 ekor lembu sehari.
11.0 ISU DAN PERMASALAHAN PERBADANAN FIDLOT NASIONAL (NFC).
Setiap
projek awam yang dilaksanakan bermakna kerajaan telah menggunakan wang awam atau
wang rakyat yang diperuntukkan daripada Kumpulan Wang Disatukan (KWDS). Perlaksanaannya
meninggalkan pelbagai implikasi sama ada kesan baik atau kesan buruk.
Kontroversi
NFC tercetus selepas Laporan Ketua Audit Negara (LKAN) 2010 yang dibentangkan di
Parlimen pada 24 Oktober 2011 mendapati perlaksanaannya gagal memenuhi matlamat asal penubuhannya. Tindakan
Ketua Audit Negara menjalankan siasatan ke atas NFC adalah sejajar dengan
Perlembagaan Malaysia (Lembaga Penyelidikan Undang-Undang, 2011). Berdasarkan laporan tersebut sememangnya terdapat
beberapa kelemahan dalam pelaksanaan projek itu yang menyebabkan kerajaan bertindak
membekukan segala aset NFC sementara siasatan dijalankan dan kaedah
penambahbaikan dikenalpasti. Laporan tersebut membayangkan Kerajaan Malaysia sememangnya
sedar akan kelemahan-kelemahan dalam pelaksanaan projek NFC. Tambah beliau, analisis
audit mendapati objektif projek NFC masih belum dicapai sepenuhnya
disebabkan pelbagai faktor yang dihuraikan dalam LKAN 2010. Antaranya,
mengikut perjanjian pelaksanaan yang ditandatangani pada Mac 2010, sasaran
pengeluaran NFC iaitu 38,600 ekor lembu untuk tahun 2010 belum dicapai
kerana Program Pembangunan Usahawan (EDP) yang melibatkan 310 pengusaha ladang
satelit belum dilaksanakan lagi. Bardasarkan Jabatan Audit Negara fokus utama
pengauditan di NFC ialah untuk melihat pencapaian prestasi projek NFC
sejak penubuhannya pada tahun 2006 dan bukannya National Feedlot
Corporation Sdn. Bhd. (NFCorp) sebagai sebuah syarikat. Menurutnya,
NFCorp adalah sebuah syarikat yang berdaftar di bawah
Suruhanjaya Syarikat Malaysia (SSM).
Suruhanjaya Syarikat Malaysia (SSM).
Pada hakikatnya, projek itu diaudit memandangkan ia
penting dari segi pengeluaran makanan negara. Di mana kerajaan persekutuan
telah memperuntukkan sejumlah wang yang besar kepada NFC. Menurut
Laporan Ketua Audit 2010 juga kerajaan telah memperuntukan sejumlah RM73.64
juta di bawah Rancangan Malaysia Kesembilan(RMK-9) bagi menampung kos pembangunan
dan pengoperasian NFC di Gemas, Negari Sembilan. Daripada peruntukan tersebut,
sejumlah RM48.71 juta telah dibelanjakan setakat akhir tahun 2010 oleh
Kementerian Pertanian dan Industri Asas Tani untuk menyediakan tapak seluas
2,000 hektar bagi projek tersebut. Walau bagaimana pun, keluasan kawasan NFC
telah dikurangkan menjadi 800 hektar sahaja. Beliau seterusnya memberitahu,
geran pelancaran untuk penyediaan infrastruktur berjumlah RM13 juta
diluluskan kepada NFCorp pada September 2007 dan setakat akhir tahun 2010,
sejumlah RM6.52 juta telah dibayar kepada NFCorp untuk penyediaan
infrastruktur seperti kandang dan jalan ladang. Ketua Audit Negara Tan
Seri Ambrin Buang berkata, pinjaman mudah berjumlah RM250 juta juga telah
diluluskan kepada NFCorp menerusi satu perjanjian pinjaman yang ditandatangani
pada Disember 2007 dan setakat Mac 2010, sejumlah RM134.7 juta telah
dikeluarkan kepada NFCorp berdasarkan kepada tuntutan yang dibuat kepada
Kementerian Kewangan.
Kontroversi NFC menjadi bertambah kusut apabila isu
tersebut telah dimanipulasikan oleh pihak pembangkang. Terdapat beberapa isu
yang dikategorikan sebagai skandal NFC oleh pembangkang.
11.1
Penyelewengan dan salah urus oleh NFC melibatkan
wang awam berjumlah RM 250 juta.
Isu
NFC mula mendapat liputan meluas setelah perbentangan LKAN 2010 pada 24 Oktober
2011. Belum pun sempat Ketua Audit Negara membuat penjelasan terhadap isu berkenaan,
kontroversi NFC terus dipanaskan dengan dakwaan pihak pembangkang yang
menyatakan sememangnya terdapat penyelewangan dan salah takbir urus oleh
pengerusi NFC iaitu Datuk Seri Dr. Mohamad Salleh Ismail melibatkan wang awam berjumlah
RM250 juta. Pembangkang mendakwa kerajaan telah memberikan peruntukan
berjumlah RM250 juta secara percuma kepada NFC untuk melaksanakan projek itu. Pembangkang
turut mendakwa keluarga Shahrizat menggunakan hampir RM600,000 daripada dana
NFC untuk membayar hutang kad kredit mereka pada 2009. Namun, NFCorp menafikan
dakwaan tersebut dan menegaskan perbelanjaan kad kredit tersebut digunakan
hanya untuk tujuan perniagaan.
Keghairahan
pembangkang mengbongkarkan isu NFC kepada masyarakat umum telah memberi impak
negatif kepada pihak kerajaan. Situasi ini disebabkan pihak pembangkang telah mengaitkan
projek NFC dengan Menteri Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat, Datuk
Seri Shahrizat Abdul Jalil memandangkan suami beliau Datuk Seri Dr. Mohamad
Salleh Ismail adalah Pengerusi Eksekutif NFC. Pembangkang juga telah
mendedahkan dokumen penyata baki akaun pelanggan Public Bank Bhd iaitu NFC,
National Meat & Livestock Sdn Bhd (NMLC), Agroscience Industries Sdn Bhd
dan Pengerusi NFC, Datuk Seri Dr Mohamad Salleh Ismail dan penyata akaun
anak-anak beliau.
Seterusnya
pihak pembangkang dan badan-badan NGO telah meminta Suruhanjaya Pencegahan
Rasuah Malaysia (SPRM) dan pihak Polis Diraja Malaysia (PDRM) melakukan
siasatan berhubung dakwaan berlaku penyalahgunaan wang pinjaman dan ketirisan
dana yang diperolehi oleh NFC untuk kepentingan peribadi, keluarga dan
syarikat-syarikat milik keluarga Pengerusi Eksekutif NFC Datuk Seri Dr Mohamad
Salleh bin Ismail.
Tindakan
telah diambil oleh pihak berkuasa terutamanya PDRM kerana telah menyiasat pengerusi
NFC dan keluarga beliau di bawah
Akta 613 Seksyen 409 Kanun Keseksaan iaitu pecah amanah jenayah oleh
perkhidmatan awam atau ejen.Seksyen 409 Kanun Keseksaan menyebut ‘barang siapa
yang telah diberi amanah terhadap sesuatu harta, atau kawalan terhadap harta,
dalam kapasitinya sebagai penjawat awam atau ejen telah melakukan pecah amanah
jenayah mengenai harta itu hendaklah dihukum’.Seksyen tersebut memperuntukkan
hukuman penjara tidak kurang dua tahun dan maksimum 20 tahun penjara dengan
hukuman sebatan dan denda jika sabit kesalahan.
Manakala
seseorang daripada pihak pembangkang telah didakwa mengikut Seksyen 97(1) Akta
Bank dan Institusi-Institusi Kewangan (Bafia), yang boleh dihukum di bawah
Seksyen 103 (1) (a) akta sama yang memperuntukkan hukuman penjara maksimum tiga
tahun atau denda maksimum RM3 juta atau kedua-duanya, jika sabit kesalahan
bahawa dengan niat mendedahkan maklumat rahsia akaun kewangan dan transaksi perbankan
yang bukan milik beliau kepada pihak ketiga iaitu media atau masyarakat umum (Ahmad
Shamsul Abd Aziz, Khuzaimah Salleh, Rosmawani Che Hashim (2004) dan Jomo
Kwame Sundaram, Sau Ngan Wong (2008).
Isu kontroversi NFC ini juga memberi tamparan hebat kepada kerajaan kerana
Menteri Pembangunan Wanita, Keluarga dan Masyarakat Datuk Seri Shahrizat Abd Jalil
telah diminta agar meletak jawatan.
11.2
Wujud
unsur kronisme dalam penganugerahan tender NFC.
Kenyataan ini merujuk kepada kaedah yang diguna
pakai oleh kerajaan dalam melantik syarikat yang layak untuk mentadbir NFC. Pembangkang
mendakwa kerajaan tidak telus dalam pemberian tender tersebut. Namun kenyataan dangkal itu
dijelaskan oleh Menteri Pertanian dan Industri Asas Tani Datuk Seri Noh Omar
bahawa pihak kementerian telah mengadakan tender secara terbuka dalam memilih
sesebuah syarikat untuk mentadbir NFC. Kementerian juga telah mewujudkan satu mesyuarat Jawatankuasa Pemilihan Syarikat Peneraju
Bagi Projek NFC yang menilai enam syarikat yang menunjukkan minat terhadap
projek itu. Bagaimanapun hanya dua syarikat yang berada dalam senarai
pendek jawatankuasa tersebut. Seterusnya salah sebuah dari dua syarikat
yang turut dipilih iaitu Lambert Agricultural menarik diri. Ia menjadikan
Syarikat Agroscience Industries menerusi National Feedlot Corporation Sdn. Bhd.
sebagai integrator untuk melaksanakan projek ternakan di NFC.
11.3
Pembelian
kondominium mewah dan hartanah bernilai jutaan ringgit yang tidak berkaitan dengan industri ternakan
lembu.
Isu pembelian
kondominium di Bangsar
Pada 14
November 2011, pihak pembangkang mengecam penjelasan kerajaan pembelian
kondominium mewah One Menerung di Bangsar yang dikatakan bernilai RM13.8 juta
menggunakan dana NFC adalah suatu langkah bijak. Pembelian kondominium itu dibuat supaya
syarikat NFC mendapat pulangan pelaburan memandangkan projek lembunya mengalami
kelewatan operasi. Datuk Seri Dr Mohamad Salleh menjelaskan pembelian dua buah
kondominium mewah di Bangsar yang bernilai RM6.9 juta setiap satu merupakan
tindakan pelaburan yang tepat berbanding menyimpan duit berkenaan di dalam
bank.
Senario
tersebut tidak disenangi oleh pembangkang kerana mereka berpendapat keputusan
melabur dengan membeli kondominium mewah One Menerung di Bangsar merupakan
tindakan tidak tepat kerana Jabatan Perkhidmatan Penilaian dan Hartanah mendapati
pada tahun 2010 sebanyak 66,328 unit kondominium tidak dapat dijual.
Pembelian
kondominium mewah tersebut merupakan suatu tindakan tidak berhemah pengurusan
NFC kerana trend pasaran hartanah mewah dijangka akan mengalami penurunan harga
pasaran hartanah
mewah dijangka akan mengalami penurunan harga bermula dari tahun 2010 dan
tahun-tahun akan datang.
Isu pembelian
kondominium di Singapura
Seterusnya terdapat ketirisan dana kerajaan yang
sepatutnya disalurkan kepada NFC tetapi digunakan untuk membeli sebuah
kondominium mewah di tengah-tengah ibu kota Singapura berharga S$ 4,107,600
(kira-kira RM 9.9 juta pada nilai tukaran ringgit Malaysia) yang terletak di 7
Anthony Road, #14-24, Orchard Scotts, Singapura. Kondominium itu didaftarkan
terus atas nama keluarga Datuk Seri Shahrizat Jalil pada 27 Januari 2010.
11.4
Beberapa kontroversi yang berkaitan dengan dana
awam untuk NFC.
·
Pada 9 Disember 2009, keluarga Shahrizat
Jalil telah menggunakan wang dari pinjaman mudah RM250 juta untuk membeli
sebuah kereta mewah Mercedes Benz CLS 350 CGI yang berharga RM534,622;
·
Dana sebanyak RM3,363,507 telah disalurkan
melalui NMLC untuk membeli dua bidang tanah di Putrajaya, iaitu PT1886 dan
PT1887 di Presint 10 Putrajaya. Kebarangkalian tanah-tanah ini dibeli untuk
membuka ladang ternakan lembu di Putrajaya adalah tipis sama sekali!;
·
Pada 21 Julai 2010, NFC telah memindahkan
sejumlah RM588,585 ke akaun milik Meatworks (Singapore) Pte Ltd
milik keluarga menteri berkenaan. Tindakan ini bertentangan dengan
fungsi NFC iaitu dalam pengeluaran daging lembu dalam negara.
Ironinya, kerajaan persekutuan menegaskan NFC tidak mempunyai sebarang urusniaga dengan Singapura. Ia disebabkan oleh larangan
daging mentah Malaysia yang tidak boleh dieksport ke
Singapura. Dalam keadaan sedemikian, timbul persoalan di kalangan orang awam
kenapa sejumlah besar wang telah dipindahkan ke Singapura sebagaimana yang di
dedahkan oleh sesetengah pihak?
·
Pada 11 Mac 2011, pembangkang sekali lagi mendakwa keluarga Datuk Seri
Shahrizat Abd Jalil sekali lagi menggunakan dana daripada RM250 juta untuk
membeli lapan unit pejabat di KL Eko City bernilai RM12 juta.
Pendedahan
ini melengkapkan dakwaan pembangkang sebelum ini bahawa dana NFC yang
sepatutnya digunakan untuk membina industri daging negara telah disalurkan
kepada syarikat-syarikat peribadi milik keluarga Datuk Seri Shahrizat Abd Jalil
seperti NMLC dan RFC.
11.5 NFC
mencatat kerugian antara RM7 juta hingga RM11 juta pada 2009 dan akan menghadapi masalah
menyebabkan kerajaan melupuskan pinjaman itu.
Menjawab tuduhan itu, Datuk
Seri Dr Mohamad Salleh Ismail berkata, pandangan itu adalah rumusan tidak
matang kerana perjanjian pinjaman tidak menyatakan jadual pembayaran balik dan
syarikat masih dalam tempoh yang membenarkan bayaran balik dalam tempoh
tertentu menyebabkan NFC tidak melanggar perjanjian pinjaman.
11.6
Kegagalan NFC meyelengara kemudahan
infrastruktur dan kemudahan-kemudahan lain yang berkaitan di NFC.
Semasa pemeriksaan audit
dijalankan di NFC penemuan audit mendapati terdapat kemudahan infrastruktur
yang tidak diselenggarakan dengan baik. Antaranya ialah pagar roboh, water intake outlook rosak, jalan masuk
ke NFC berlopak dan sebagainya (lihat lampiran- Laporan Ketua Audit Negara,
2010).
12.0 CADANGAN PENAMBAHBAIKAN
Hakikatnya, walau pelbagai
alasan yang diberi untuk menutup mata, telinga dan mulut masyarakat namun
kenyataannya rakyat sudah muak menerimanya sama ada dari pengerusi NFC,
kerajaan atau dari pembangkang. Harapan rakyat Malaysia untuk meyaksikan
pelaburan awam yang dilakukan oleh kerajaan mencapai detik kejayaan musnah
apabila ia dirampas dengan rakus oleh pihak-pihak tertentu. Impian rakyat
Malaysia untuk melihat kejayaan projek tersebut hanya tinggal sekadar impian
walau kerajaan persekutuan telah berjanji untuk melantik syarikat lain selepas
semua siasatan selesai.
Sama ada sedar atau tidak,
kegagalan projek NFC sebenarnya boleh dielak seandainya pihak yang terlibat
tidak diberi peluang yang luas untuk melakukan sesuatu yang boleh merugikan
negara. Misalnya, semua syarikat terbabit dalam NFC perlu membuat laporan
secara berkala kepada kerajaan. Dengan adanya laporan tersebut bermakna kerajaan
mempunyai akses terhadap pergerakan kewangan dan prestasi kejayaan
syarikat-syarikat terbabit.
Di samping itu, kerajaan
persekutuan juga boleh melantik Jawatan Kuasa Audit NFC yang berperanan membuat
pemeriksaan menyeluruh seperti akaun syarikat, kelengkapan dan kemudahan prasarana
yang disediakan, pentadbiran sesebuah syarikat, dan memeriksa sebarang kerosakan infrastruktur di
NFC dan ladang-ladang satelit yang berkaitan. Mereka juga bertanggungjawab
membuat pemeriksaan terhadap tahap kesihatan ternakan dan kakitangan syarikat
terbabit. Ia berupaya mencegah penularan penyakit yang boleh menyerang ternakan
dan mereka yang berada di sekitarnya. Bagi memastikan ketelusan dan kredibiliti
pasukan audit terpelihara maka dicadangkan agar Jawatan Kuasa Audit melakukan
pemeriksaan secara mengejut sebanyak dua atau tiga kali dalam setahun
bergantung kepada tahap kepatuhan yang dilaksana dalam laporan pemeriksaan
sebelumnya.
Peranan masyarakat di
sekitar dan rakyat Malaysia secara umumnya merupakan mata dan telinga kerajaan.
Oleh yang demikian, beberapa saluran tertentu boleh diwujudkan untuk memudahkan
masyarakat umum melaporkan sendiri secara terus sama ada kepada Perdana Menteri
atau kepada menteri yang berkenaan, dalam isu ini ialah Kementerian Pertanian
dan Industri Asas Tani. Berdasarkan perkembangan teknologi semasa, maka
sebarang aduan dan cadangan penambahbaikan boleh disalurkan secara terus
menerusi laman sosial seperti Facebook dan Tweeter.
Seterusnya, kerajaan perlu
mempercepatkan proses mentransformasikan pentadbiran negara supaya
menteri-menteri, pegawai-pegawai kerajaan, dan mungkin pekerja sektor swasta
lebih bertanggungjawab dan bukan hanya mementingkan kekayaan sendiri. Tindakan
ini adalah sejajar dengan Dasar Tranformasi Negara iaitu “Rakyat didahulukan,
pencapaian diutamakan” ( Dato’ Seri Najib Tun Abdul Razak,2010).
13.0 KESIMPULAN
Kesimpulannya tindakan
kerajaan mewujudkan Perbadanan Fidlot Nasional atau lebih dikenali sebagai NFC
merupakan suatu langkah yang tepat pada masanya. Tindakan ini adalah sejajar
dengan Dasar Pengeluaran Daging Nasional iaitu salah satu daripada matlamat
utama Dasar Pertanian Negara Ketiga. Kehadiran syarikat terbabit juga sepatutnya
dapat mengurangkan kebergantungan negara kepada negara-nagara luar untuk
mendapatkan bekalan daging bagi kegunaan domestik dan industri yang berasaskan
daging di negara ini. Perlaksanaan NFC di negara ini telah mengubah lanskap
pertanian di Malaysia serta persepsi dan minda masyarakat tempatan untuk
melakukan transformasi kaedah ternakan lembu secara tradisional kepada kaedah
yang lebih moden dan sistematik.
Walau bagaimana pun,
kerajaan melalui agensi-agensi yang berkaitan perlu sentiasa melakukan pemantauan
terhadap syarikat-syarikat yang bakal menggantikan syarikat yang sedia ada
supaya wang awam atau wang rakyat yang dilaburkan tidak disalahgunakan oleh
pihak-pihak yang berkepentingan. Seterusnya ia dapat membendung persepsi
negatif rakyat terhadap kerajaan. Pada masa yang sama ia membantu
merealisasikan aspirasi kerajaan untuk menjadikan negara Malaysia sebagai
sebuah negara maju berpendapatan tinggi.
14.0 RUJUKAN
Abdul Hamid Jaffar, Abdul Malik
Ismail,Chamhuri Sivar.(1997).Reformasi
pertanian Malaysia
kearah wawasan 2020. Universiti Kebangsaan Malaysia.
Ahmad Baharuddin Abdullah.(2007). Kerjaya dalam bidang kejuruteraan. Kuala
Lumpur: PTS
Profesional Publising Sdn.Bhd.
Dato’ Seri Najib Tun Abdul
Razak.(2010). Jawapan Najib: Merungkai
Persoalan Semalam,
Konflik Hari Ini dan Cabaran Masa
Depan. Kuala
Lumpur:Institut Terjemahan Negara
Malaysia dan
MPH Group Publishing.
Hajah Noresah Binti
Baharom,(ed).(2007). Kamus Dewan Edisi
keempat. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa
dan Pustaka.
Jomo Kwame Sundaram, Sau Ngan Wong,(ed).(2008). Law, Institutions, and Malaysian
Economic
Development. Singapura:
Universiti Kebangsaan Singapura.
Lembaga Penyelidikan
Undang-Undang.(2011). Perlembagaan
Persekutuan. Selangor:
International
Law Book Services.
Mei Ling Sieh Lee.(2007). Menangani cabaran dunia: strategi
globalisasi di Malaysia. Kuala
Lumpur:
Institut Terjemahan Negara Malaysia Berhad.
Mohd Fauzi Mohd Jani, Nik Hashim Nik Mustapha.(1995). Pembangunan pertanian lestari.
Selangor: Universiti Kebangsaan Malaysia.
Zainal Abidin Mohamed.(2007). Pengurusan
Strategik. Kuala Lumpur: Utusan Publications &
Distributors.Sdn.Bhd.
Laman
sesawang
Portal Rasmi Jabatan
Audit. Laporan Audit Negara 2010. Capaian 10 April 2013, di
https://www.audit.gov.my/
Portal kementerian
pertanian. Pusat Fidlot Nasional.capaian pada 15 April 2013 di
http://www.moa.gov.my/
LAMPIRAN
[1]
Menurut Kamus Dewan Edisi Keempat (2007) diadaptasi bermaksud dibuat
penyesuaian.
[2]
Terkandung dalam Dasar Pertanian Negara ke tiga iaitu untuk menggalakkan
pengeluaran daging lembu negara.
[3]
Menurut kamus Dewan Edisi Keempat (2007) tradisional bermaksud bersifat
tradisi, sesuatu yang sudah menjadi amalan turun temurun.
[4]
Memelihara lembu secara intensif dalam kandang dengan sistem pengurusan yang
moden dan sistematik.
[5]
Merujuk kepada Pusat Fidlot Nasional di Daerah Gemas, Negeri Sembilan.
[6]
Merujuk kepada agensi yang diberi kuasa menguruskan sesuatu tetapi kerajaan
merupakan pemegang saham terbesar.
[7]
Bermaksud klien akan mengiklankan tawaran di dalam akhbar-akhbar tempatan untuk
menjemput kontraktor atau petender yang berminat menawarkan harga yang
munasabah terhadap projek tersebut. kebaikannya ia memberi keadilan kepada
kontrator dan kebiasaanya harga yang ditawarkan mengikut harga pasaran.
[8]
Makanan ternakan berasaskan isirong kelapa sawit berbentuk pellet
[9]
Makanan ternakan berasaskan isirong kelapa sawit yang kaya dengan nutrisi dan serat.
[10]
Pengiktirafan antarabangsa. VHM akronim untuk Veterinary Health Mark manakala
HAACP akronim Harzard Analysis and Critical Control Point.
No comments:
Post a Comment